“`html

Kürtçe Gramer ve İmla: Celadet Ali Bedirhan’ın Katkıları

Kürtçe dilinin gramer yapısı ve imlası denildiğinde, akla ilk olarak Latin alfabesinin öncüsü Celadet Ali Bedirhan gelir. Bedirhan, Kurmançça gramerine dair önemli çalışmalarını Hawar Dergisi‘nde parçalar halinde yayımlamıştır. Ayrıca, bu dergide, bugün kullandığımız Kürt alfabesinin geliştirilmesine yönelik ilk adımlar atılmıştır. Salet Bedirhan, Roger Lescot ile birlikte Kurmançça Gramer kitabının yazımına başlamış; bu kapsamlı çalışma, Bedirhan’ın vefatının ardından Lescot tarafından tamamlanmıştır. Eser ilk olarak Fransızca yazılmış ve sonrasında Paris Kürt Enstitüsü tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Ancak, bu çalışmanın Kürtçe versiyonu henüz oluşturulmamıştır.

Celadet Bedirhan, Şam’da görev yaparken, kardeşi Kamran Bedirhan da Beyrut’ta benzer alanda çalışmalara katılmıştır. Celadet Bedirhan tarafından çıkartılan Hawar ve Ronahi dergileri, Kamran Bedirhan’ın Beyrut’taki Roja Nû ve Stêr dergileri ile birlikte yayın hayatına katkıda bulunmuştur. Kamran Bedirhan’ın birçok yazısının da Hawar Dergisi‘nde yayımlandığını belirtmek gerekir. Bu dergide yer alan Kur’an tercümesi, bu önemli çalışmalardan sadece birisidir.

Celadet Bedirhan’ın 1951’de vefatından sonra, Kamran Bedirhan Fransa’da Kürtçe çalışmalarına devam etmiştir. Fransızca eserler üretmenin yanı sıra, Kürtçe dilinde gramer kitapları da yazmıştır. 1971 yılında “Rêzana Zmanê Kurdî” adlı eseri Paris’te yayımlanarak, Kurmançça dilbilgisine dair önemli bir katkı sağlamıştır. Bu kitap, Kürtçedeki pek çok gramer konusunu kapsamaktadır.

Bu yazıda, Bedirhan’ın gramer kavramları üzerinde durmak istiyorum. Bu kavramların bazıları, Mir Celadet Bedirhan’ın kavramlarıyla örtüşürken, bazıları ise farklılık göstermektedir. Celadet Bedirhan’ın kullandığı kavram sayısı, Kamran Bedirhan’a göre oldukça azdır. Nûdem Yayınları tarafından yayımlanan Bingehên Gramêra Kurdmancî (Kürtçe Dilbilgisinin Temelleri) adlı kitaptan edindiğimiz bilgilere göre, Celadet Bedirhan 69 gramer terimi kullanırken, Kamran Bedirhan 215 terim kullanmıştır. Gazete Duvar okurları için her iki listeyi aşağıda sunuyoruz.

Celadet Bedirhan’ın Kullandığı Gramer Terimleri

• Kurdî – Tirkî
• Baneşan – Ünlem
• Bêje – Sözcük
• Bendik – Tire
• Bihnok – Virgül
• Binavkirî – Belirtili
• Birên qisetê – Sözcük türleri
• Bireser – Nesne
• Daçek – Edat
• Dengdar – Sessiz harf
• Dengdayî – Sesletim
• Dengdêr – Sesli harf
• Dengdêrên kurt – Kısa ünlü
• Dengdêrên dirêj – Uzun ünlü
• Doma Dengdêran – Ünlü seslerin süresi
• Dunik – Tırnak işareti
• Gelejmar – Çoğul
• Gerguhêz – Geçişli
• Gihanek – Bağlaç
• Girdek – Büyük harf
• Gramêr – Gramer
• guhêrbarî – Değişkenlik
• Hêman – Öğe
• Hevenav – Cins isim
• Heyber – Varlık
• Hoker – Zarf
• Hûrek – Küçük harf
• Jmarnav – Sayı isimleri
• Kevanek – Parantez
• Kirar – Özne
• Kît – Hece
• Komek – Cümle
• Lêker – Fiil
• Mê – Dişi
• Mêjer – Tekil-çoğul
• Navdêr – Ad
• Nebinavkirî – Belgisiz
• Negerguhêz – Geçişsiz
• Nêr – Eril
• Nêtar – Nötr
• Niqte – Nokta
• Niqtebang – Ünlem işareti
• Niqtebihnok – Noktalı virgül
• Niqtecot – İki nokta üstüste
• Niqtepirs – Soru imi
• Niqteşanî – Noktalama
• Pêveber – Yüklem
• Pronav – Zamir, adıl
• Pronavên berbihevîn – İşteşlik Zamiri
• Pronavên girêkî – Bağlaç zamiri
• Pronavên îşarkî – İşaret zamiri
• Pronavên kesîn – Şahıs zamiri
• Pronavên kirar – Özne zamiri
• Pronavên lihevxistî – Kaynaşmış zamir
• Pronavên nebinavkirî – Belgisiz zamir
• Pronavên pirsiyarkî – Soru zamiri
• Pronavên xwemalîn – İyelik zamiri
• Rawes û vêsih – Durak
• Rengdêr – Sıfat
• Rihber – Canlı
• Serenav – Başlık
• Tewang – İsim çekimi
• Tîp – Harf
• Tîpa dubare – Şedde
• Vekît – İmla
• Veqetandek – Tanım takısı
• Xêzek – Konuşma çizgisi
• Yekjmar – Tekil
• Zayend – Cinsiyet

Kamran Bedirhan’ın Kullandığı Gramer Terimleri

• Kurdî – Tirkî
• Awa – Durum
• Awayê biwarî – Yalın hal
• Awayê nebiwarî – Bükülmüş hal
• Baneşan – Ünlem
• Bariyar – Aşağılayıcı
• Berhevanî – Üstünlük
• Berlêker – Fiil öneki
• Bihnok – Virgül
• Bêje, Pirs – Kelime
• Bêjeya guhêrbar – Değişen kelime
• Bêjeya neguhêrbar – Değişmez kelime
• Belanî – Olumlu
• Berhevda – Kıyaslama sıfatı
• Berlêker – Fiil öncüsü
• Birên qisetê – Sözcük türleri
• Biserxwe – Bağımsız
• Biwêja pronavkî – Adıl niteliğindeki ifade
• Biwêjên daçekî – Edat niteliğindeki ifade
• Biwêjên gihanekî – Bağlaç niteliğindeki ifade
• Biwêjên hokerî – Zarf niteliğindeki ifade
• Boriya berdest – Şimdiki zaman hikâyesi
• Boriya çîrokî – Geçmiş belirsiz hikâye
• Boriya dûdar – Geçmiş zaman
• Boriya têdayî – Belirli geçmiş
• Daçek – Edat
• Dawînî – Takı
• Dem – Zaman
• Dema borî – Geçmiş zaman
• Dema niho – Şimdiki zaman
• Dema paşî – Gelecek zaman
• Deng – Ses
• Dengdar – Sessiz harf
• Dengdêr – Sesli harf
• Dengdêra dirêj – Uzun sesli harf
• Dengdêra kurt – Kısa sesli harf
• Devkî – Ağız
• Dijraber – Zıt anlamlı
• Durawest – İki nokta
• Elfabe – Alfabe
• Embaz – Örnek
• Eyleta navan – İsim ailesi
• Gelejmar – Çoğul
• Dîrok – Tarih
• Drûv – Biçim
• Drûvandin – Teşkil etme
• Drûvê pirsiyarkî – Soru biçimi
• Erînî – Olumlu
• Gihanek – Bağlaç
• Girdek – Büyük harf
• Girêka duta – İkili bağlaç
• Girêka yekta – Tekil bağlaç
• Guhêrbar – Değişken
• Guherker – Ek
• Hevenav – Cins isim
• Helbestvan – Şair
• Hevdeng – Eş anlamlı
• Hevedudani – Bileşik
• Hevgirêdayî – Uygunluk
• Hevok – Cümle
• Hevoksazî – Sözdizim
• Hînker – Uygulayıcı
• Hodeng – Ünlem
• Hoker – Zarf
• Hûrdek, Hûrek – Küçük harf
• Hûredar – Küçültme
• Hûrîndar – Analiz
• Jmarnav – Sayı isimleri
• Kes – Şahıs
• Kesandin – Fiil çekimi
• Kesên lêkerê – Fiil çekimi
• Kesê diwemîn – İkinci şahıs
• Kesê yekemîn – Birinci şahıs
• Kesê seyemîn – Üçüncü şahıs
• Kevane – Parantez
• Kifşdarî – Belirtme tümleci
• Kirde – Özne
• Kîte – Hece
• Komek – İfade
• Lêker – Fiil
• Lêkera bêrêz – Kurala uymayan fiil
• Lêkera arîkar – Yardımcı fiil
• Lêkera biservehatî – Kurallı fiil
• Lêkera gerakî – Aktif fiil
• Lêkera nebiservehatî – Kuralsız fiil
• Lêkera geranî – Geçişli fiil
• Lêkera pêgerandî – Geçişsiz fiil
• Lêkera hevedudanî – Bileşik fiil
• Lêkera negerokî – Pasif fiil
• Lêkera kesîn – Şahıslı fiil
• Lêkera lebatî – Aktif fiil
• Lêkera negeranî – Geçişsiz fiil
• Lêkera nekesîn – Gayrişahsi fiil
• Lêkera pronavkî – Dönüşlü fiil
• Lêkera sergerandî – Geçişli fiil
• Lêkera rêzdar – Kurala uyan fiil
• Lêkera tebatî – Pasif fiil
• Lêkera xwerû – Basit fiil
• Leparandin – Fiil çekimi
• Mê – Dişi
• Nav – İsim
• Navder – İsim
• Navê hevedudanî – Bileşik isim
• Navên kombêj – Kollektif isim
• Navên nenêrbaran – Soyut isim
• Navên nêrbaran – Somut isim
• Navên sade – Yalın isim
• Navlêk – Terim
• Neguhêrbar – Değişken olmayan
• Nêtar – Nötr
• Newşe, Helbest – Şiir
• Newşekar – Şair
• Neyinî – Olumsuz
• Nivîskî – Yazılı
• Nîşandek – Noktalama
• Nîşandeka axaftinê – Konuşma çizgisi
• Nîşandeka dunikan – Tırnak işareti
• Nîşandeka hêdanê – Nida işareti
• Nîşandeka pênekan – Uzun çizgi
• Nîşank – İşaret
• Pareka neyîniyê – Olumsuzluk öğesi
• Paşdanî – Son ek
• Perçehevok – İlgeç, edat
• Perçeyên axaftinê – Sözcük türleri
• Pêşe m – nesir
• Pêşekar – Nesir yazarı
• Pevdak, pevdeng – Çift harf
• Pevhatin – Uyum
• Pêwar – Yerel, lokal
• Piçûkker – Küçültme eki
• Pêşdanî – Ön ek
• Pirejmar – Çoğul
• Pirenav – Kollektif isim
• Pirkîte – Çok heceli
• Pirs – Kelime
• Pirsa sade – Yalın sözcük
• Pirsînî – Soru
• Pronav – Zamir
• Pronavê girêkî – İlgi zamiri
• Pronavê îşarkî – İşaret zamiri
• Pronavê kesîn – Şahıs zamiri
• Pronavê kirdewar – Özne olan zamir
• Pronavên bîrdar – Özel zamir
• Pronavên destdaniyê – İyelik zamirleri
• Pronavên hevdudîtiyê – İşteşlik zamirleri
• Pronavên kesîn – Şahıs zamirleri
• Pronavên kurtkirî – Kısaltılmış zamirler
• Pronavên hevedudanî – Bileşik zamirler
• Pronavê lihevxistî – Kaynaşmış zamir
• Pronavê nebinavkirî – Belgisiz zamir
• Pronavê pêger/têrker – Tümleç zamir
• Pronavê pêkhatî an girêkî – İlgi adılı/zamiri
• Pronavên pêşker – İşaret zamir
• Pronavê pirsyarkî – Soru zamiri
• Pronav û daçekên hevgirtî – Kaynaşmış Zamir ve edatlar
• Ra – Köken
• Rader – Mastar
• Dawîneyên lêkeran – Fiil bitimi
• Rakişandin – Türetme
• Ranima – Kökenbilim
• Rastnivîsî – İmla usulü
• Rawe veya derawa – Kip
• Rawest – Nokta
• Rawestên peyhev – Üç nokta
• Raweya bilanî – Dilek kipi
• Raweya çêbiwar – İsim ve sıfat fiil
• Raweya fermanî – Emir kipi
• Raweya gerane – İstek kipi
• Raweya gerînî – Şart kipi
• Raweya parnihayî – Şimdiki zaman ortacı
• Raweya pêşkerî – Haber kipi
• Raweya rader – Mastar
• Rengdêr – Sıfat
• Rengdêrên îşarkî – İşaret sıfatları
• Rengdêrên Xwedîtîyê – İyelik sıfatları
• Rengdêrên Jmarda – Asal sayılar
• Rengdêra jimarîn ya paydarî – Sıra sayılar
• Rengdêra jimarîn ya rasteder – Asıl sayılar
• Rengdêra jmarîn – Sayı sıfatı
• Rengpêşda – Örnek
• Rengdêrên rêzda – Sıra sayı sıfatları
• Rengdêra nebinavkirî – Belirsiz sıfat
• Rengdêra pirsiyarkî – Soru sıfatı
• Rengdêrên wesfîn – Nitelik sıfat
• Rêzahev – Anlamdaş
• Rêzana zimên – Dilbilgisi
• Rêzman – Dilbilgisi
• Serdanî – Niteleyici
• Serdayî – Vurgu
• Serenav – Özel isim
• Spehênivîsî – Güzel yazı
• Serve – Nesne, tümleç
• Serveya nerasteder – Dolaylı tümleç
• Serveya rasteder – Düz tümleç
• Şewane – Nazım
• Şewane kirin – Nazım haline getirme
• Tewandin – İsim çekmek
• Tewang – İsim çekimi
• Têrker – Tümleç
• Têrkera gerandî – Düz tümleç
• Têrkera negerandî – Dolaylı tümleç
• Tîp – Harf
• Tof – Grup
• Veqetandek – Tanım harfi
• Veqetandek – İyelik takısı
• Veqetandeka parkî – Tanımlık takısı
• Vîje – Edebiyat
• Xuyadar – Yükleç
• Yekejmar – Tekil
• Yekîte – Tek hece
• Zayend – Cins
• Zayenda mê – Dişil
• Zayenda nêr – Eril
• Zman axaftinê – Konuşma dili
• Zmanê nivîsandinê – Yazı dili

“`